Yugoslavya’nın dağıtılması büyük bir trajedidir. Yugoslavya pek çok zorlukla ve pek çok çelişkiler üzerine inşa edilmiş bir ülkeydi. Avrupa’nın en derin fay hatlarının üzerine binmiş toplama bir ülkeydi. Avrupa’nın en derin fay hattı, bir tarafta Katolik Batı dünyası, bir yanda Ortodoks Doğu dünyası, ki İslam da o Ortodoks geleneğinin bir parçasıdır, bu ikisi arasındadır. Bir taraf Batı Avrupa, öbür taraf Bizans ve Osmanlı’dır. Bir yanda Batı Avrupa tarihine ve kültürüne ait olan Slovenya ve Hırvatistan var. Diğer yanda Ortodoks Sırbistan var, Ortodoks Slav ve Müslüman Arnavut karışık olan Makedonya var. Ve çözülmesi imkansız bir düğüm olan Bosna Hersek var. Bunların bir devlet bünyesinde bir araya gelmesi, Birinci ve İkinci Dünya Savaşı’nda dehşetli miktarda kan dökülmesi pahasına gerçekleştirilmiş bir izdivaçtı. Bütün hastalıklarına ve zorluklarına rağmen güzel bir birlikti. Tarih boyunca Avrupa’da ancak ikinci sınıf bir rol oynayabilmiş olan fakir altı yedi tane milletin bir araya gelip Avrupa’da bayağı ciddi bir ağırlık merkezi oluşturma imkanına kavuştukları bir düzenekti.

Tabii ki şiddet üzerine kuruldu. Tüm devletler şiddet üzerine kurulmuştur. Ancak o şiddet belli bir durulma noktasına geldikten sonra bir devlet kendi özgül ağırlığıyla bir arada durmayı başarabilir. İç çelişkilerini kurumsallaştırır ve onlarla yaşamayı öğrenir zaman içinde, iki kuşak, üç kuşak, dört kuşak sonra. Bu süreçten geçti Yugoslavya. Evet, Hırvatlarla Sırplar arasında derin ve çözümü çok güç bir zıtlık vardı ve Tito rejimi bunu bir türlü idare edemedi. Evet, 19. yüzyılın güç dengeleri içinde oluşturulmuş yapay ve kaotik bir devletti. Evet, Bosna patlamaya hazır bir bomba gibi orada duruyordu. Evet, Kosova sorunu vardı; Arnavutlar, Güney Slavistan kavramı içine bir türlü oturmayan bir azınlıktı. Makedonya uzun süre baskı altında yaşadıktan sonra 70’lerde, 80’lerde ancak biraz medeni bir hayata yavaş yavaş adım atmaktaydı. Bu çelişkilerin bir arada tutulabilmesi bence her şeye rağmen mümkündü, gerekliydi, doğruydu ve o ülkede yaşayan insanlar için hayırlı olan oydu.

NATO ve özellikle Almanya, böyle bir devletin Avrupa’nın kilit bir noktasında varlığını sürdürmesini istemediler. Kendi çıkarları açısından sakıncalı gördüler. Ahlaksızca, utanmazca Yugoslavya’yı sabote ettiler. Önceleri Almanya, Slovenya ve Hırvatistan’ın bağımsızlığına yeşil ışık yakarak, peşinden ABD her zaman olduğu gibi, yakacak bir sürü bombamız var, bari bu pezevenklerin üstüne yakalım tavrı içine girdiği için bir kepazelikle sonuçlandı. Bosna problemi çözülmedi. Bosna problemi aynen devam ediyor. Eninde veya sonunda yeniden patlayacak. Çünkü olağanüstü yapay ve haksız bir çözüm getirdiler Bosna’ya. Ülkenin yaklaşık yarısını oluşturan Bosna Sırpları, ikinci sınıf vatandaş olarak adeta devletsiz bir düzende yaşıyorlar. Tıpkı Kuzey Kıbrıs Türkleri gibi, dünya tarafından tanınmayan, düşman bir gücün gölgesinde yaşayan, kendi vatanlarında azınlık olan bir toplum haline geldiler. Buna uzun süre tahammül edeceklerine ben ihtimal vermiyorum. Makedonya ve Montenegro gibi iki dünya şekeri ülkenin bağımsız birer devlet olarak varlıklarını sürdürme ihtimali çok düşük. Bu ülkelerin uzun vadede başlarının belaya gireceğini düşünüyorum.

Benim açımdan Yugoslavya’nın özeti şudur. Yugoslavya’nın 1990’lara dek Zastava adlı otomobil ve her türlü taşıt aracı ve silah ve çeşitli endüstri ürünleri üreten büyük ve başarılı bir şirketi vardı. Otomobil, kamyon ve tank endüstrisi vardı. Zastava otomobilleriyle dalga geçmek sevilen bir spordu, fakat sonuç olarak sermaye sağlandıktan sonra Zastava da kendini toparlar, Lada da kendini toparlar ve toparladı nitekim. Onun yerine fabrikalarını bombaladılar, yok ettiler, kapattırdılar. Dolayısıyla Yugoslavya’yı oluşturan yedi devlette bugün milyonlarca Alman otomobili caddeleri süslüyor, bir miktar da Japon ve Kore.

Sırf bu Zastava hikayesini izlediğiniz zaman, Yugoslavya’nın parçalanması ne anlama geliyor, kime yaradı ve kim sebep oldu sorusunu çok net bir şekilde çözersiniz.