Theodoros Gazís (Γαζής) 1400 yılı dolayında Türk yönetimindeki Selanik’te doğmuş. Babasının Türk, anasının Rum olduğunu bir mektubunda belirtmiş.* Soyadı yahut lakabı belli ki Gazi. Batı kaynaklarında Theodore Gaza olarak geçer.

1430’ların sonunda Selanik ikinci kez Türklerin eline geçince İtalya’ya göçmüş. 1447’de Ferrara Üniversitesinde Yunanca profesörü olmuş. Namı dünyaya yayılınca papanın davetiyle Roma’ya gitmiş. Aristoteles’in eserlerinin yeni Latince çevirilerini hazırlamış. “De animalibus” ve “Problemata” ile Theophrastus’un “Historia plantarum” çevirilerini online bulabiliyoruz. Ayrıca Cicero’nun bazı eserlerini Yunancaya çevirmiş. Kuzey Rönesansının piri sayılan Rudolf Agrikola bunun öğrencisiymiş. Agricola’nın öğrencisi ve takipçisi olan Erasmus, hocasının hocası olan Gaza’nın dört ciltlik Yunanca Gramer’ini kısaltarak Latinceye çevirmiş, övücü bir de önsöz yazmış. Yüzyıllarca üniversitelerde ders kitabı olarak okutulmuş.

Türk asıllı olduğu kendi çağında biliniyor yahut söyleniyor olmalı. Talep üzerine Türklerin kökenine dair “De origine Turcarum” başlıklı bir risale yazmış. Bunun Yunanca ve Latince tam metnini Leon Allatius’un 1653 Zürich basımı “Symmikta sive Opusculorum Graecorum et Latinorum” adlı derlemesinin 2. cilt 383. sayfasında buluyoruz. Gülümseten bir polemik. Türklerin Orta Asya’dan geldiğini iddia eden Gemistus Plethon’a karşı, 11. yy tarihçisi Skylitzes’e istinaden aslında Kuzey Kafkasya’dan geldiklerini ve Kurtilerle muhtemelen aynı millet olduklarını savunuyor.

İstanbullu olan Plethon ile Gaza’nın yaşam öyküleri paralel. Gaza’nın Ferrara’da kurduğu akademiye karşılık Plethon Floransa’da akademi kurmuş, İtalyan Rönesansının kurucu babaları arasında yer almış. Birbirlerinden hiç hoşlanmadıkları anlaşılıyor.

Düzeltme ve özür

Theodoros Gazis’in adına rastlayınca “Türk olmalı” diye düşündüm: Bizans’ın son demlerinde Türk ismi taşıyan eşraf ve erkan çoktur, Achmetes’inden Tarchaniotes’ine kadar. Kısa bir Google aramasında babasının Türk olduğu ve ünlü hümanist Filelfo ile mektuplaşmasında buna değinildiği bilgisine ulaştım. Devamına bakmadan bu notu yazdım.

Şimdi ne kadar arasam arayayım, bu bilginin aslına ulaşamıyorum. Filelfo-Gaza mektuplarının tamamına baktım böyle bir konuya rastlamadım. P. Luigi Leone’nin yayınladığı “Theodori Gazae Epistolae” (Napoli 1990) nihai referans olmalı, ama online kopyası bulunmuyor maalesef.

Bu durumda, özür dileyerek, yukarıki yazıda yanılmışım demekten başka çare yok. “Γαζής” adının “gazi” anlamına geldiği şüphesiz, ama 14. yy sonunda Selanik’te kimler bu unvanı kullanırdı, benim uzmanlığımı aşan bir konu.