‘Salt milliyetçilik’ dediğiniz şey büyük bir güç. Tahmin ettiğinizden daha yakın ilişki vardı Taşnagtsutyun ile İttihat ve Terakki Cemiyeti arasında. Taşnagtsutyun, federasyon anlamına gelir Ermenicede. Onun ilk iki hecesi Taşnak. Tam adı Ermeni Devrimci Federasyonu. 1891’de kuruldu. Paris’te İttihat ve Terakki’nin teşkilatlanması da aynı yıldır. Elbette sürgündeki Türk ve Ermeni aydınları, öğrencileri ve eylemcileri arasında samimiyet, yakınlık, işbirliği vardı. Bir ya da iki kez genel kongrelerini birlikte yaptılar. Tıpkı HDP ve TİP gibi kol kola yürüdüler, bir noktaya kadar.

1908 devriminde İttihatçıların rolü durup dinlenmeksizin anlatılır, Selanik’te askerin nasıl ayaklandığı, padişaha nasıl protesto çektiği ve bunun sonucu olarak Kanun-ı Esasinin ilan edildiği bilinir. Tam aynı günlerde Erzurum’da da benzer boyutlarda bir ayaklanma olduğu ve bunun arkasında Taşnagtsutyun’un bulunduğu bilgisi genellikle es geçilir. Yani imparatorluğun iki önemli unsurunu oluşturan Ermeniler ve Türkler birbirlerine paralel olarak örgütlenmiş ve eyleme geçmişler. Mebusan Meclisinde ortak grup oluşturmuşlar. Taşnakçıların bir kısmı İttihat ve Terakki listesinden meclise seçilmiş. Aralarında İstanbul’da 1915’e kadar devam eden kişisel dostluk, güven, arkadaşlık ilişkileri var.

Fakat İttihat iktidarının birinci yılından itibaren, 1909 yılından itibaren ikisinin yola ayrılmaya başlamıştır. Adana’da, biliyorsunuz, devlet eliyle organize edilen korkunç bir Ermeni pogromu gerçekleşti. On binlerce insanın öldürüldüğü, bütün mahallelerin yakıldığı, köylerin ortadan kaldırıldığı büyük bir zulümdü. Bu olay iki tarafın birbirine olan güvenini temelden sarsmıştır. Çünkü Ermeniler İttihat ve Terakki yönetiminin kılını kapı kıpırdatmadığı ve olayları engellemek için bir çaba göstermediği kanısındadır. Türk hükümeti ise Ermenilerin görünürde hükümete dost iken el altından ihtilale ve bağımsızlığa hazırlandıkları kanaatindedir. Yani karşılıklı olarak güven sarsılmıştır bu olaydan sonra. Taşnagtsutyun içerisinde iki fikir akımı çatışmaya başlamıştır. Her şeye rağmen bizim Osmanlı Devleti dahilinde çalışmamız ve Osmanlı Devleti’nin reformu için uğraşmamız lazım diyenlerle, bizim tek dostumuz Rusya’dır, Rusya’nın desteğiyle biz bunları alt ederiz diyenler arasında parti bölünmüştür. 1914’ün Kasım ayında Erzurum’da toplanan parti kongresinde Rusyacılar üstünlüğü sağlamışlardır. Çünkü güven yoktu.