Bu tür genellemelerden kaçınmak zannediyorum ki daha doğrudur. Bir kere Avrupa’da Protestanların Katoliklerden daha medeni olduğu görüşüne katılmıyorum. Katolik ülkeler 16. yüzyıldan itibaren Protestanlığa karşı bir savunma duvarı örmeye çalışan ve bundan dolayı son derece muhafazakar, son derece baskıcı politikalar izleyen Katolik kilisesinin tahakkümü altında yaşadılar uzun bir süre. Bunun elbette bazı sonuçları vardır. Toplumda, olumlu veya olumsuz bazı izler bırakmıştır.

Protestanlar ise merkezi bir dini otoriteyi genellikle kuramadılar. Bundan dolayı siyasi olarak, ideolojik olarak daha parçalı bir yapıya sahip oldular. Protestanlar arasında devlet otoritesini dinle en çok bütünleştiren ülke herhalde İngiltere’dir. Ama İngiltere’yi biraz tanıyorsanız bilirsiniz ki, Reformun ilk yıllarından itibaren, 17. yüzyıldan itibaren İngiliz Protestanlığı feci surette parçalı bir yapıdır. Pek çok mezhebe bölünmüştür. Anglikan Kilisesi devletin kilisesidir, fakat onun altında sayısız muhalif mezhep vardır ve her zaman için İngiliz kültür yaşamında önemli roller oynamışlardır. Non-conformist kiliseler, Presbiteryenler, Quaker’lar vesaire. Belli alanlarda İngiltere’nin, Hollanda’nın ve belki Kuzey Almanya’nın biraz daha ileri görünmesinin nedeni, bir ölçüde, belki birkaç yüz yıl boyunca ideolojik alanda biraz daha serbest olmaları olabilir. Fakat büyük ölçüde tesadüftür bence. Asıl ayırt edici faktör, emperyal egemenliğe sahiptiler, ekonomik olarak daha güçlüydüler, Kuzey Atlantik ticaretini ellerinde tutuyorlardı, budur. Zengin olan rahat olur.

Amerika’da Katolikler daha medeni ve daha uyumlu mudur? Hiç böyle bir şey duymamıştım. Doğru değil. Amerika’da Protestanlık dediğiniz şey inanılmaz geniş bir spektrum. Bir ucundan öbür ucuna fesahlarca mesafe var. Bir yandan New England’ın Presbiteryen gelenekten gelen Protestanlığı var ki son derece özgürlükçü, liberal, ilerici, modern düşünceye açık bir mezheptir. Öbür ucunda Amerika’nın güney eyaletlerindeki Baptist benzeri mezhepler var ki, bir kısmı modern dünyaya karşı bir protesto hareketine dönüşmüştür.

Katolikler Amerika’da belli başlı dört gruptur. Bir tarafta Avrupa kökenli Katolikler, İrlanda asıllılar bir, İtalyan asıllılar iki, Polonya asıllılar üç. Bir de son yıllarda sayıları astronomik olarak artan Latin Amerikalılar, yani Hispanikler. Avrupa asıllı olan üçünden İrlandalılar 19. yüzyılda, İtalyanlarla Polonyalılar daha çok 20. yüzyıl başlarında, zor koşullarda geldiler. Bir iki kuşak gettoda yaşadılar. 20. yüzyılın ikinci yarısında bunların üçü de topluma son derece rahat bir şekilde intibak ettiler. Herhangi bir Amerikalı oldular. Hayatta bir insanın Katolik olduğunu birkaç kelime konuşarak anlayamazsın. Hispanikler de zaman içinde mutlaka aynı şekilde intibak edeceklerdir.

Yani sorduğunuz soruya pek katılamadım.