Mustafa Suphi, 20. yüzyıl başının tipik İstanbul elitlerinden biriydi. Galatasaray mezunu. Normal koşullarda Türkiye’nin yönetici kadrolarında yer alacak bir genç, idealist Osmanlı seçkini. Savaş yıllarında Rusya’ya gitti ve orada komünist harekete katıldı. 1920’de Bakü’de toplanan Doğu Halkları Büyük Kongresi’nde hazır bulundu. Orada birkaç kişiyle Türkiye Komünist Partisi’ni kurdu. Ocak 1921’de 15 arkadaşıyla birlikte Milli Mücadele’ye katılmak amacıyla Batum’dan Türkiye’ye girdi. Trabzon’da bir kumpasla tutuklandı ve 15 arkadaşıyla birlikte, ki bunlar arasında Mustafa Suphi’nin Rusyalı olan eşi de vardı, öldürüldü.

Öldürme emrini kimin verdiği konusunda ben kuşku duyacak, şüphelenecek bir taraf göremiyorum. Emrin Ankara’dan yani Mustafa Kemal Paşa’dan geldiği aşikar. Cinayeti işleyen Kayıkçılar Kahyası Yahya’nın, daha sonra “konuşurum ha” dediği için Mustafa Kemal’in en güvendiği adamı tarafından öldürüldüğü de bilinen bir şey. Belgesi yok elbette, ama hayatın doğal akışı içinde başka bir senaryo aramanın da anlamı yok.

Şimdi bu hadisenin fazla konuşulmayan bir arka planı var. 1921 yılı Milli Mücadele’nin en karanlık, en zor, en karmaşık yılıdır. 1920’deki büyük heyecan küllenmiştir, 1922’deki zafer coşkusu henüz gelmemiştir, bu ikisinin arasında 1921 yılı hareketin yönünün ve geleceğinin belirsiz kaldığı bir kriz dönemi. Bu dönemin en temel belirsizlik konusu çoğu zaman es geçilir. Türk milli direnişinin lideri kim olacak? Mustafa Kemal ile mi devam edilecek? Yoksa o sırada Rusya’da bulunan Enver Paşa, Rusların da desteğiyle Türkiye’ye dönüp hareketin liderliğini mi üstlenecek? Sonuç olarak direniş ta 1915’ten başlayarak İttihat ve Terakki yönetimi tarafından hazırlanmış, örgütlenmiş, kadroları oluşturulmuş, ideolojisi belirlenmiş, finansman kaynakları temin edilmiş olan bir hareket. Arka plandaki lider Enver Paşa. Fakat Enver Paşa 1918’den beri yurt dışında olduğu için Mustafa Kemal işin başına getirilmiş. Şimdi mesele, Mustafa Kemal’le mi devam edilecek, Enver Paşa mı geri gelecek? Öyle anlaşılıyor ki Ruslar bir süre her iki tarafı da dinledikten sonra sonra Mustafa Kemal’de karar kıldılar. Bir yıla yakın Moskova’da Sovyet yöneticileriyle yakın temasta bulunan Enver, peyderpey devre dışı bırakıldı. 1921’de Batum’a gelip uzunca bir süre orada kaldı ve oradan Türkiye’ye girip kurtarıcılık misyonunu üstlenme umudunu taşıdı. Ancak Eylül 1921’de Sakarya Muharebesi’nin kazanılmasından sonra Türkiye’den umudu keserek Orta Asya’da imparatorluk kurma macerasına yöneldi.

Mustafa Suphi’nin Enver-Kemal kavgasındaki konumu tam olarak nedir? Üzerinde yeterince durulmayan bir konu. Adının komünist olması yetmiyor; gerçek dünyanın, gerçek siyasi çatışmaları içindeki pozisyonu neydi? Bu konuda ciddi bir kaynak var mıdır, bir şeyler yazılmış mıdır, bilmiyorum.