Değişmedi ki? Sadece dünyada diplomatik teamüller değişti, şehrin sahibi olan Türklerin tercih ettiği isim dünyanın öbür devletlerince de resmi kullanımda benimsendi. Yoksa şehrin öbür adı hala Kostantinopol’dür. Bunu kimse değiştiremez.

Aslına bakarsanız o şehrin asıl adı, öz adı, biricik adı Bizans’tır. Bizantion’dur yani. MÖ 600 senesinde ilk kez tarih sahnesine çıktığında adı Bizantion olarak nüfusa geçmiş. Bizantion adı ise Yunancadan önceki dönemde burada kullanılan bir dilden kalma, Trakya’ya adını veren Trakların dilinden büyük ihtimalle. Trak dilini bilmiyoruz. Sadece Trakya’da birçok yer adının baş kısmında Byz- hecesini görüyoruz. Orijinal telaffuzu ‘buz’ olmalı, Yunancada ortadaki ünlü y harfiyle yazılmış, zamanla ‘i’ sesine dönüşmüş. Mesela Tekirdağ’ın en eski adı Byzanthe. Vize kasabası vardır Kırklareli’nde, aslı Byze. Vizantion adının ilk hecesi de aynı şekilde başlıyor. Bu belli ki Trak dilinde bir anlamı olan bir şey. Ama ne demek? Bilen yok şimdilik. Yahut ben bilmiyorum.

Bin yıl Bizantion yahut Vizantion adıyla yaşamış şehir, sonra Hz. Kostantin gelmiş, burayı dünya imparatorluğunun başkenti olarak seçmiş, yeniden inşa etmiş, baştan aşağı surlarını yaptırmış. Şehrin adı Milattan sonra 4. yüzyıl ortalarından bu yana Konstantinopol diye geçiyor. Türkçede ve Arapçada da Kostantiniye diye kullanılır. Bu isim Türkçede 18. yüzyıla dek hayli yaygındır. Problemsiz ve komplekssiz kullanılır. Şehrin asıl adının bu olduğu bilinir.

Türkler ne zaman bu isme gıcık kapmaya başladılar? 1770-80’lerden itibaren Ruslar Bizans imparatorluğunu ihya etme hevesine düşünce başladılar. Osmanlı’nın günleri artık sayılıdır, bunu bitirelim, yeniden Bizans’ı kuralım dediler. Katerina’nın iki torunundan birinin adı Aleksander, öbürünün adını Konstantin koydular. Neden biliyor musunuz? Yarın öbür gün İstanbul’u alırsak orada torun Konstantin, şehrin hem kurucusunun hem 1453’te gaiplere karışan son Hristiyan kayserinin adıyla taç giyer diye hesapladılar. E şimdi siz Osmanlı olsanız bundan huzursuz olmaz mısınız? O yüzden 18. yüzyıl sonlarından itibaren Konstantin Kenti anlamına gelen isimler Türkler arasında huzursuzluk doğurmaya başladı.

Buna karşılık Rumlar tabii ki o ismi kullandılar, halen de o ismi kullanırlar. ‘İstanbul’ sözcüğü Yunan diyarında kulağa yabancı ve itici gelir. Ermeniler ise şehrin adını Bolis diye bilirler. Ermeniler arasında her gün, her dakika, doğal olarak kullanılan ad budur. Bolsetsi demek İstanbullu demek, taşralının zıddı. Bolsahay İstanbul Ermenisi demek. Bolis, Konstantinopolis’ten kırpılmış bir isim, Rumca şehir demek, fakat Ermenicede sadece şehrin adı olarak kullanılır.

Gelelim İstanbul adına. İstanbul adı yaygın kanıya göre Yunanca Stin Poli deyiminden bozmadır. “Şehirde” yahut “şehir içi” anlamına gelen bir ifadeymiş. Erken dönemde Rumcadan Türkçeye alınan yer adlarının birçoğunda bu kalıba rastlarsınız. Mesela Kos adasının adı bu yüzden Türkçede İstanköy, yani Stin Ko olmuş. Ben de sözlüğümde, yani hem Nişanyan Sözlükte, hem Yer Adları Sözlüğünde bu şekilde kullanmışım. Beş altı baskı boyunca da bunu bu şekilde korumuşum. Herkesin bildiği ve sorgulamadan kabul ettiği açıklama bu, sonuç olarak. Başka şey bilmiyorsan kalabalığa uyacaksın.

Şimdi, yer adlarına çalıştıkça yavaş yavaş başka bir şeyin farkına vardım. Türkiye ve Bulgaristan’da adı Kestanbul veya Kastanbol olan üç tane yer var. Bir tanesi meşhur, Ezine yakınında Kestanbol Kaplıcaları vardır. Kaplıcaların olduğu yerin eski Bizans kaynaklardaki adı Palea Konstantinopoli, yani Eski İstanbul, Türkçede de öyle geçer. Orada çok büyük bir antik kentin kalıntıları var. Konstantin başkenti İstanbul’a taşımadan önce bir müddet orayı başkent yapmayı düşünmüş diye anlatırlar. Adı bu nedenle Eski Konstantinopolis olmuş. Yani Konstantinopolis adı Türkçeye Kestanbol diye geçiyor. Bu bilgiden sonra insanın aklında birtakım ampuller yanmaması imkansız.

Nitekim literatürü tarayınca bu konuda yeterince ikna edici epeyce makale yazılmış olduğunu fark ediyorsunuz. Aradan iki hecenin düşmesinde bir sürpriz yok. Thessaloniki olmuş Salonik, sonra Selanik. San Francisco olmuş Cisco. Dört ve daha çok heceli kent isimleri kullanımda daima iki veya üç heceye indirgeniyor. Peki baştaki K sesi neden düşmüş? O da belki İzmir, İznik, İznikmit yani İzmit örneklerinden etkilenmiş bir analoji hadisesidir, emin değilim.

Özetle, İstanbul adının da Kostantinopol’ün kılık değiştirmiş hali olduğunu söyleyebiliriz.