Bir dönem Türkçe koca kelimesinden geldiği kanısına kapılmıştım, hatta maalesef buna ilişkin bir iki polemiğe girme gafletinde bulundum. Fakat bu görüş kesinlikle yanlıştır. Koca ve hoca’nın aynı sözcüğün varyant telaffuzları olduğu şüphesiz. İkisi de Eski Asya Türkçesinde yok, Divan-ı Lügat-ı Türk’te geçmiyor. Türkçede ilk kez 13. yüzyılda zuhur etmiş kelimeler.

Aslı Farsça. Fars yazısında xwâce şeklinde yazılır, sağır vav ve elifle خواجه, xoca okunur. Manası büyük adam, ağa, bey, efendi, hazret. “Rabb, efendi” anlamına gelen xodâ kelimesinden muhtemelen ‘ca’ küçültme ekiyle türetilmiş bir deyim, hüdacık gibi. Türkçede dikkate değer bir evrim göstermiş. Bir tarafta <break time="0.5s" /> ““KOCA”” <break time="0.5s" /> olmuş, onun da iki ayrı anlam dalı ayrışmış, biri “büyük” anlamında sıfat, diğeri “zevç” anlamında isim. Diğer tarafta <break time="0.5s" /> ““HOCA”” <break time="0.5s" /> var, öğretmen yahut molla anlamında, saygı deyimi.

Bir de türevi var biliyorsunuz, <break time="0.5s" /> ““KOCAMAN”” <break time="0.5s" />. Sanırım o da Farsça xocâ-mânend yani “hoca veya koca sıfatlı” deyiminden türemiş olmalı, ama bunu cidden incelemiş değilim. Onun paraleli kodaman, acaba xodâ-mânend mi demektir, eş anlamlı? Öyle görünüyor, ama yemin et deseniz etmem.