Şimdi Araklı denilen yer Sürmene’dir. Eski Sürmene ilçe merkezi olan köye Araklı adı verilmiştir. Sürmene adı cumhuriyetin erken yıllarında, oradan dört beş kilometre uzaktaki Kastel köyüne aktarılmıştır. Yani Sürmene ikiye bölünmüştür. Araklı tarafı bildiğim kadarıyla silme Hemşinlidir. Yanılabilirim belki, Hemşinli olmayanlar da vardır, ama büyük çoğunluk Hemşinlidir.

Hemşinli Ermenilerin büyük göçü 1680’li yıllarda başlamış ve 18. yüzyılda azalarak devam etmiş görünüyor. Göçün sebeplerini tam bilmiyorum. İç siyasi çatışmalar olabilir. O dönemde memleketin her tarafında olduğu gibi feodal ağaların türemesi olabilir. Lazların baskısı olabilir. Sonuç olarak Karadeniz dünyasının dört bir yanına saçıldılar. Sürmene’ye göçtü bir kısmı, bir kısmı dağın öbür yanına geçip İspir ve Tortum taraflarına gitti. Mapavri’nin yani Çayeli’nin yukarı kısımları, Kaptanpaşa olsun, Raşot tarafı olsun, komple Hemşinli yerleşimi oldu. Bir kısmı Ordu ve Fatsa taraflarına yerleşti. En ilginci Çarşamba’nın yukarı kısmında, şimdi Ayvacık ilçesi olan yörede 19. yüzyıl başlarına dek fiilen başına buyruk beylik olarak yaşayan bir Hemşin kolonisi ortaya çıktı.

Anlaşılan o ki, bu göçler zamanında Müslüman oldular. Göçle birlikte zannediyorum araziye uyma eğilimi gösterdiler. Ancak ne kadar Müslüman olduklarını anlamak çok kolay değil. Vergi mevzuatı açısından Müslüman görünürler çoğunlukla. Ama 19. yüzyılın son çeyreğinde Ordu ve Çarşamba’dan bu kez kitlesel olarak Kocaeli-Kandıra ve Adapazarı taraflarına göçtüklerinde dini kimlikleri bariz bir şekilde, nasıl desem... akışkandır. Ermeni kilise yönetimi Hemşin muhacirlerine kucak açtığı, muhacir köylerine kilise inşa edip okul kurduğu zaman canla başla Hristiyan görünürler. Osmanlı yönetimi Hristiyan muhacirlere bürokratik zorluklar çıkarınca Müslüman olmayı tercih ederler. Aynı aile içinde bazen hem Hristiyanlar hem Müslümanlar vardır. Yeni göçen aileler bazen din konusunda kararsızdır. Terk ettikleri yurtlarındaki ağa ve beylerinin Müslüman olduğu veya Müslüman göründüğü anlaşılır.