Neolitik devrimin başlangıcını, yani insanların yerleşik düzene ve tarımsal yaşama geçişinin başlangıçlarını yeni bir ışıkta değerlendirmemize yol açtı Göbekli Tepe’nin keşfi. Yüz yıldan beri konsensus neydi? Milattan önce 9500 veya 10.000 gibi bir tarihte Orta Doğu’da insanlar tarımı icat ettiler ve tarımsal yaşamla birlikte yerleşik düzene geçtiler. Bir yere buğday ekersen haliyle orada en az bir yıl oturup kalmak zorundasın. Ev yapacaksın, ev yapınca mecburen su getireceksin, kanalizasyon yapacaksın, çöplerden nasıl kurtulacağına karar vereceksin. Artı senin buğday stokunu yağmalamaya kalkacak yabancılara karşı savunma tedbirleri alacaksın. Oysa Göbekli Tepe şunu gösterdi: Tarımın icadından belki iki bin sene önce insanların yerleşik tapınakları vardı. Yani kült merkezleri.

Şimdi hala günümüzde Anadolu’da türbe ve ziyaret ne kadar önemlidir bilirsiniz. Bu anlamda bir hac yeri, ziyaret yeri vardı tarımsal hayata geçişten bir hayli zaman önce. Demek ki yerleşik düzene geçiş, tarımın getirdiği ekonomik ve teknik zorluklardan ziyade belki inancın ve törenin getirdiği mitolojik ihtiyaçlara cevap veren bir şeydi. İnsanlığın tarihini daha şiirsel hale getiriyor bir bakıma. Bir yönüyle de 20. yüzyılın dogmatik materyalizminden geriye atılmış bir adım gibi duruyor.

Bir ufak detayı da müsaadenizle hatırlatayım. Göbeklitepe denilen yer şimdi Dağeteği adı verilen büyük köyün arkasıdır. Bu köyün asıl adı ise Gamurç’tur, 20. yüzyıl başına dek Urfa’nın tek Ermeni köyü idi. O devirde yazılan anlatılarda köyün aşırı derecede eski bir yer olduğunu efsanelerle karışık olarak belirtiyorlar. Yani arkeologlar devreye girmeden çok önce bile muğlak da olsa bir bilgi var halk zihninde buranın olağan dışı bir yer olduğuna dair.