Uzun vadeli tarihi trendleri hesap edebilen, kavrayabilen ve öngörebilen kaç kişi çıkmış tarihte? Hiç. O açıdan ne Fatih’i suçlayabilirsiniz ne başka birini. Uzun vadeli trendler ancak iş işten geçtikten sonra kavranabilir ve analiz edilebilir.

Fatih Sultan Mehmed bilim ve sanattan en iyi anlayan padişahtı görüşünün de büyük ölçüde tıraş olduğunu varsaymak gerekir. Hükümdarları övmek amacıyla yazılan literatüre hiçbir zaman güvenemezsiniz. Kasası ve kesesi dolgun bir hükümdar için parayla dalkavuk tutmak çok kolay bir iştir. Yazdırırsın kitap, Neron dünyanın en iyi sporcusuydu, ayrıca çok iyi şiir yazardı, Fransa kralı el değdirerek hastalıkları iyi ederdi, bir gecede sekiz kadına bana mısın demezdi, yetmiş iki dil bilirdi ve bilim adamlarını her türlü münazarada yenerdi diye. Kitap yazdırmak kolay bir şey. Ismarlarsın, yazarlar. Hele ne kadar överlerse o kadar bahşiş vereceğini bilince daha iyi yazarlar. O yüzden böyle şeylere fazla kulak asmamak lazım.

Şuna değinelim. 2. Murat dönemi çok enteresan bir dönem, az analiz edilmiş bir dönem. Bütün Akdeniz bölgesinde ve özellikle İtalya’da büyük bir kültürel kaynaşma var. Edirne sarayında şaşılacak kadar kozmopolit bir çevre toplanmış. Eflatun okuyan Rumlar, İtalyan ressamlar, Alman maceracılar, mimarlar, sanatçılar vs. bayağı ilginç bir dünya. Henüz Osmanlı İmparatorluk olmamış. Henüz Batı, yani İtalya, Doğuya olan hayranlık ve saygısını kaybetmemiş. Bursa’daki Muradiye Camiini yaptırmak için İtalyan mimar çağırmış Fatih’in babası. Fatih böyle bir ortamda büyüyor. Herkesin doğal olarak hem Türkçe hem Arapça ve Farsça hem İtalyanca ve Rumca bildiği bir çevrede yetişiyor. Bizans’ın emperyal ağırlığını henüz tevarüs etmemiş bir Osmanlı’nın ürünü. Nasıl ki Mustafa Kemal Paşa ve yakınları Osmanlı’nın son döneminin daha kozmopolit, daha gevşek, çokkültürlü dünyasının ürünü. Kendi çağında Osmanlı hem yükselecek, hem yalnızlaşacak, kültürel açıdan kapanacak.