Tüm Sovyet ülkelerinde olduğu gibi Ermenistan’da her yerde karşınıza çıkan gerçek şu. Her Allah’ın köyüne hayvani boyutlu fabrikalar kurmuşlar. Ne fabrikası olduğunu bilmiyorum ama belli ki sanayileşmeyi çok ciddiye almışlar. Bir sanayi bölgesinde toplanmamış bunlar. Bütün ülke sathında, her köyde, her kasabada ürkünç boyutlarda sanayi tesisleri kurulmuş. Şimdi bunların hepsi metruk. 1990’lardan beri hepsi atıl. Gemi leşi gibi kocaman binalar, bütün pencereleri kırık, çatıları çökmüş, demirleri paslanmış, pislik yuvası olmuş yüzlerce fabrika.

Bunun büyük bir toplumsal felaket olduğunu düşünüyorum ben. Büyük bir yıkım. Bütün dünya toplumlarını üretici olmaktan çıkıp sadece tüketici olmaya iten sistemik bir güç var. Bunu Balkan ülkelerinde de gördüm, Yunanistan’da da gördüm. O ülkelerde bu kadar göze çarpmıyor fakat biraz içinde yaşayınca çok net görüyorsun. Burası ve bütün Gürcistan da böyle. Azerbaycan’ın da farklı olduğunu zannetmiyorum.

Bu ülkelerin sanayii yok edildi. Ha, belki efektif bir sanayi değildi, belki yanlış yatırımlar vardı, bilmem. Ama bunlar modernize edilmedi, ıslah edilmedi, terk edildi. Ve sonuçta büyük bir kısmı işsiz, ya devlet memuru ya da polis olmak veya dışarıya göçmek dışında işsizlikten bir çıkış yolu olmayan bir nesil yetişti. Ülkede milyonlarca polis var. Bir iş yaptıkları yok, öyle bütün gün boş boş geziyorlar. Akıl almaz sayıda devlet memuru var. Bunun dışında Ermenistan halkı tüketimle iştigal ediyor.

Erivan küçük bir şehir. Şehir merkezi bir tüketim cenneti. Bütün batılı markalar, ışıltılı vitrinler, restoran, restoran, restoran, kafe, güzellik salonu, cep telefonu firması ve bir sürü lüks otomobil. Buna yönlendirilmiş bütün toplum. Varlık sebebi tüketmek. Ne tüketmek? Batının ticari ürünlerini tüketmek.

Şimdilik otuz yıl oldu. Biraz daha vakit geçip bunun çıkmaz yol olduğu iyice anlaşıldığında tahmin ediyorum ki Sovyetler Birliği’nin çökertilmesi insanlık tarihinin büyük trajedilerinden biri olarak anılacak.