Partları biliyorsunuz, Milattan Önce 3. yüzyıl ortalarından Milattan Sonra 3. yüzyıl ortalarına dek 500 yıla yakın İran ülkesine hakim olan bir kavim, bir boy, bir zümre. Kökenleri muğlaktır, belki aslen İrani olmadıklarını düşünenler var, ama konuştukları dil, resmi yazışma ve törenlerde kullandıkları dil, kişi adlarına esas olan dil, bir İran dilidir. Farsçadan ayrı bir dildir, ama onunla akraba bir dil. Kurucu padişahın adı Arşak. Bu yüzden hanedana Ermeniler Arşakuni derler. Yunancası Arsakidler, Arapçası Eşkâniler. Osmanlı geleneğinde de Eşkâni diye geçer.

Partların Ermeni tarihindeki rolüne dair kafa karışıklığının bir numaralı sorumlusu tarihçi Horenli Movses’tir. Movses Ermenilerin Herodot’u, milli ve resmi tarihin ana referans kaynağıdır. 5. yüzyılda yaşamış. Kendinden önceki yaklaşık 200 yıla ilişkin verileri oldukça sağlamdır. Fakat ondan eskisini, elinde yazılı kayıt olmadığı için, rivayetlerden, sözlü anlatılardan, efsanelerden derlemiş. Bunları bir kronolojik çerçeveye oturtmak için bazen çok zorlanmış, farklı çağları ve kişileri harman etmiş. Kronolojinin aksadığı yerde, yanlış iliklenen düğme gibi, zincirleme hatalara düşmüş.

Movses’e göre Ermeni feodal krallığının kurucusu olan Vağarşak, Part padişahı Arşak’ın küçük kardeşidir. Ermenistan’ın idari taksimatına karar vermiş, beylikleri sancakları oluşturmuş, yüzyıllar boyunca Ermeni diyarına egemen olan bey sülalelerini tesis etmiştir. Kendisinden sonra hüküm süren Ermeni kralları onun sülalesidir. Bundan dolayı Movses Hoca, Milat öncesinden MS 5. yüzyıla dek gelen Ermeni krallarını Arşakuni hanedanı olarak adlandırır. Ona kanan, daha doğrusu Movses’in suyunun suyunun olan birtakım popüler tarih anlatılarından başka kaynak bilmeyen bazı sözde tarihçiler de Ermenilerle Partların akrabalığına dair saçma sapan teoriler üretmeye fırsat bulurlar.

Problem şu ki, Vağarşak diye biri yok. Çağdaş kaynaklarda adı geçmiyor. Bilhassa MÖ 1. yüzyıla dair çok ayrıntılı olan Yunan ve Roma tarihçilerinde Ermeni krallarının Part asıllı olduğuna ya da Partlarla akraba olduğuna dair hiçbir ibare, hiçbir ipucu bulunmuyor. Aksine kedi köpek gibi Partlarla kavga etmişler, Partlar da Ermeni krallığını yok etmek için ellerinden geleni ardlarına koymamışlar. Part kraliyet soyundan olduğu bilinen ilk Ermeni kralı, MS 117 yılında Romalıların himayesi altında kral yapılan Vağarş’tır, Latince kayıtlarda Vologases. Takriben 191 yılından itibaren, o zamanki Part kralının küçük oğlundan türeyen bir hanedan Ermeni ülkesine hükümdar olmuş. 35 sene sonra İran’da Partlar devrilip onların can düşmanı Sasaniler başa geçtikten sonra da Ermenistan’daki Part hanedanı sürmüş, Partlık davası gütmüş, hatta Sasaniler çok zorlayınca onların can düşmanı olan Rumlarla anlaşıp Hristiyan olmuşlar. Öyle anlaşılıyor ki tarihçi Movses’in hatası kısmen isim karışıklığından doğan bir yanlış anlama, kısmen ise kendi zamanında ülkeye hakim olan bey sülalelerinin kökenini çok eskilere taşıyarak onları onurlandırma çalışması.

MS 3. ila 5. yüzyıldaki Ermeni feodal bey adlarının birçoğu Partça. Bundan onların Part soylu oldukları sonucu çıkmıyor, Part aristokrasisine özendikleri, onları kültürel model saydıkları sonucu çıkıyor. Ermeni dilinde de özellikle idari unvanlarda, devlet yönetimine ve hiyerarşiye, savaşa, askeri rütbelere ilişkin terimlerde Partçadan alıntı bir hayli sözcük var. Bu işin uzmanı olanlar bunları daha eski bir dil katmanındaki Eski Persçe alıntılardan ayırt edebiliyorlar. Benim bilgim o kadarına yetmiyor maalesef.

Otobiyografik not: Merhum babamın adı Vağarşak idi. Fakat nüfus kaydında Vağarş yazardı. Bu yüzden sonsuz idari karışıklık yaşanmıştır. İkisinin iki ayrı tarihi şahsiyet olduğunu çok sonradan öğrendim.