Nedense bu soruları bana soranlar açıp Nişanyan Yer Adları’na yani Index Anatolicus’a bakmayı akıl etmiyorlar. Yer adları konusunda bildiğim her şey o sitede vardır. Bilgileri kendime saklıyorum diye bir şey yok. Ne biliyorsam oraya yazıyorum. On iki seneden beri her Allah’ın günü mutlaka üç tane, beş tane, yüz tane, bir şeyler ekleniyor o siteye.

Silopi Kürtçe tabii, Silo Ovası demek. Yani Süleyman Ovası. Ovaya adını veren Mir Süleyman ise Bedirhan Bey’in oğullarından biridir. Ona tahsis edilen, onun yönetim bölgesi olan ovanın adı Sılopi. Türkçesi Süleyman Düzü. Kasabanın adı değil bu, idari birimin adı. Girik kasabanın adı. Aslında Girikê Ammo adlı bir köymüş, yani Ömer Tepeciği. Silopi ise ovanın ve kazanın adı.

Özellikle Türkiye’nin Doğu bölgesinde, ilçelerin, nahiyelerin hatta bazen illerin idari bölge olarak adı merkez kasabanın adından ayrıdır. Nasıl batıda Adapazarı var, il adı Sakarya, doğuda da çoğu yerler böyle. Oranın tarihinden gelen bir şey. Bölgelerin her biri köklü, tarihi kimliğe sahiptir; pek çoğu Osmanlı devrinde başına buyruk beylik olmuştur. Beylik adı kalmıştır, idare merkezi ise bir dönem şu kasaba olmuştur, bir dönem başka bir kasaba olmuştur.

İlk aklıma gelenleri söyleyeyim. Mesela Eruh bir bölgenin ve beyliğin adı, merkezi Dih kasabasıdır. Sason bir beyliğin ve hatta bir zamanlar bir krallığın adı, merkezi Habılcoz kasabasıdır. Kasabaya da şimdi resmiyette Sason adı veriliyor ama doğrusu o değildir. Sonra Pervari. Pervari bir vadinin ve yaylanın adı, nefes kesici coğrafyaya sahip bir bölge. Merkezi Hoşhayır kasabasıdır, daha doğrusu Xoşxêr. Mutki ilçe merkezi aslen Miritağ. Gevaş merkezi Vostan. Hizan koca bir beylik, hatta bir değil dört beylik. İlçe merkezi Karataş kasabası. Kasabanın ismi Türkçe çünkü 19. yüzyılda merkezi yönetim tarafından kurulmuş bir garnizon ve idare merkezi burası. O tarihte o bölgede Kürtçe ve Ermeniceden başka dil konuşan kimse yok halbuki.

Başka bir örnek, bize bu hadisenin geçmişi hakkında daha fazla bilgi verecek. Silvan kasabasının yerel adı Miyafarkin’dir. Yerlisi her zaman böyle kullanır, tarih boyunca da öyle olmuş. O taraflarda kime sorsanız Kürtçe adın Miyafarkin olduğunu, Silvan adını Türkiye Cumhuriyetinin verdiğini söyleyecektir. Oysa bu doğru değil. Silvan Kürtçe. Slîvan, tıpkı Silopi gibi, Kürtçe Süleymanoğulları demek, 15. veya 16. yüzyılda o bölgeye hakim olan bir Kürt beyliğinin adı Silvan. Miyafarkin ise Kürtçe değil, Süryanice isim. Farkin suyu, Farkin nehri demek Miyafarkin. Kasabanın adı en az iki bin senedir Süryanice. Fakat idari birimin, yani hakimiyet alanının adı Kürtçe.

Aslına bakarsanız Güneydoğu’da eskiden beri kasaba olan köklü yerleşimlerden Kürtçe adı olanlar çok az. Çoğu yer adı Ermenice, daha güneye doğru indikçe Süryanice ya da daha da eski tarihlerden kalma isimler. Kürtçe yer adları bölgede iki şekilde görülüyor. Bir, idari bölge adı Kürtçe, Silopi ve Silvan örneğindeki gibi. Çünkü tıpkı Türkler gibi, bir siyasi egemenlik kurarak gelmiş Kürtler. Beylik kurmuşlar ve o beyliğin adı, çoğu zaman 16. yüzyıldan sonra, o bölgenin adı olmuş.

Diğer model ise şöyle. Bölgeyi gezdiğiniz zaman farkına varırsınız ki doğuda genellikle iki türlü köy yerleşimi vardır. Bir yanda eski ve köklü tarımsal köyler var. Bunların yeri korunaklıdır, çoğu zaman önü set set teraslanmıştır, vaktiyle iyi işlenmiş olduğu anlaşılan tarlaları, toprakları vardır. Köy ismi umumiyetle Kürtçe dışı dillerdedir. Süryanicedir, Arapçadır, Ermenicedir, bazıları hatta Türkçedir. Evler genellikle bitişik nizamdadır. Mümkün mertebe sıkışık bir alana yerleşmiştir, çünkü toprak değerli orada. İkinci tipoloji ise tarım değil hayvancılık köyleri diyebileceğimiz yerleşimler. Bunlar, torbadan saçılmış gibi darmadağınık düzendedir. Ağaç yetişmez. Tarım arazisi sınırlı ve çoğu zaman verimsizdir. Evler özensiz ve derme çatma yapıdadır. Bu ikinci tür yerlerin çoğunun adı Kürtçedir. Pek çoğunun adı Mollaaliler yahut Uzunburunlar gibi sülale adıdır. Bazıları da Türkçedir.

İki ayrı tür yerleşimden söz ediyoruz. Bu ayrımı fark etmek ve yanısıra, kasaba adıyla idari birim adı arasındaki farkı anlamak, Kürt tarihinin sosyolojik temelleri konusunda size çok net, çok güçlü bir çerçeve sunar. Daha iyi anlamaya başlarsınız neler olup bittiğini.