Addedilemez, hayır. Tüm toplumların erken aşamalarında, tüm aşiret toplumlarında, tüm erken devletleşme teşebbüslerinde buna benzer istişare heyetleri her zaman olmuştur. Papua Yeni Gine’deki aşiret topluluklarında da bunlar var. Okuduğumuz ve anladığımız kadarıyla İslam öncesi ve erken İslam dönemi toplumlarında da bu var. Eski Yunan’ın erken çağlarında da var. Roma Cumhuriyeti’nde yüzyıllarca var. Hintlilerde de var. Hepsinde var. Çünkü güçlü bir devlet, organize ve profesyonel bir devlet organizasyonu ortaya çıkmadan evvelki dönemde insanlar birbirlerini az ya da çok eşit olarak görürler. Bir araya gelip beraber bir hareket etmek gerekiyorsa, yani iki aşiret, üç klan, beş köy bir araya gelip bir şey yapacaksa mutlaka şura toplarlar, Kıdemli aile babaları toplanır, ak sakallı bilgeleri de çağırırlar, istişare ederler. Bunun adı pankuş olur, kukuş olur, her şey olur. İlk demokrasi teşebbüsü diyeceksek eğer demokrasinin insanlık tarihi kadar eski bir şey olduğunu kabul etmemiz gerekir. O zaman kelime, anlamını kaybeder. O yüzden hayır diyeceğiz.

Ne zaman ki böyle istişare ile kurulmuş olan yönetim yapısı kurumlaşır, kökleşir, iktidarı kullanarak iktidarını büyütür, finans kaynaklarını genişletir, askeri kuvvetlerini büyütür, yönetici ile yönetilenler arasındaki mesafe büyür, o zaman istişare heyeti gücünü ve anlamını kaybetmeye başlar. Günü gelir kral, ne münasebet, ben ki koskoca kralım, niye size danışacakmışım, yıkılın karşımdan diyerek aşiret babalarını ve ak sakallıları huzurundan kovar. Pankuş’un da sonu gelir.

Şunu anlatmak istiyorum. Eski kötü çağlerda hükümdar vardı, astığı astık kestiği kestikti, sonra Hititler geldi halk yönetimini icat etti gibi bir model var kafanızda. 23 Nisan modeli, Fransız İhtilali modeli. İşin gerçeği öyle değildir, tersidir. Önce informel halk şuraları vardı, sonra hükümdarlar geldi. Toplumların normal evrimi böyledir.